As portas de entrada ao sistema sanitario están rotas: a homofobia agochada
Falamos das barreiras para acceder aos tratamentos de prevención do VIH e á información sobre saúde sexual
Ata o de agora en Tamén Contamos falamos estritamente de VIH: do estigma que prevalece sobre a xente que vive co virus, do seu proceso de diagnóstico e do seu tratamento preventivo (a profilaxe preexposición ou PrEP). É momento de falar sobre as barreiras ás que se enfrontan os usuarios dos servizos sanitarios en cuestións de saúde sexual, con especial atención ao colectivo LGTBI.
Os relatos que continúan son historias de homofobia implícita: os seus protagonistas reciben estas violencias de forma clara, pero as repercusións destas quedan minimizadas pola ambigüidade das expresións empregadas. Eufemismos como “xente coma ti” ou expresións de culpabilidade como “se tes isto, que non terás?” ocupan estes testemuños que combinan a ligazón sistemática de colectivos como os homes que teñen sexo con homes ás ITS coa culpabilidade polo sexo.
Con todo, nárranse nesta carta actos de neglixencia médica, que obstaculizan o acceso a tratamentos que por protocolo debería facilitarse, como son a profilaxe posexposición (PPE) e preexposición (PrEP) para a prevención do VIH.
Tamén están presentes nestes relatos as eivas de información en materia de saúde sexual existentes dentro do sistema sanitario e a particular forma de afectación destas carencias ao colectivo LGTBI —en especial no caso das mulleres sáficas, que por omisión están desprovistas de recursos—. A intención sempre é a da reflexión colectiva sobre un sistema no que opera a desinformación e o xuízo prematuro.
“En Urxencias negáronme o tratamento de posexposición despois dunha práctica de risco”
A Mauro (A Coruña, 23 anos), mozo afincado en Santiago, negáronlle en Urxencias a PPE (profilaxe posexposición) do VIH tras unha práctica de risco, un dos supostos nos que este tratamento se pode administrar para previr unha posible infección do virus. 30 horas despois do acontecido, e tras falalo cunha persoa de confianza, chegou a este servizo hospitalario dentro do CHUS. Pasou á consulta e veu ao médico: “El quédase en silencio, non me di nada e de súpeto o primeiro que me di é: ‘Y yo que quieres que haga?’. Respóndolle: ‘Eu teño entendido que o protocolo, en caso de práctica de risco, é que se me recete a posexposición porque acabo de estar exposto’”.
Isto é así: a PPE debe de iniciarse dentro das 72 horas posteriores á posible exposición ao VIH para previlo. O usuario deberá tomar medicamentos contra o VIH durante 28 días, é dicir, catro semanas. “O doutor púxose en plan: ‘Yo no puedo recetarte esto porque tú tienes que irte a hacer un análisis a tu médico de cabecera y yo no puedo estar con esto. Últimamente me viene mucha gente como tú’”, continúa Mauro.
Esas última frase foi a que deixou ao protagonista do relato descolocado: “Eu quedeime boquiabierto, non puiden articular nin unha palabra máis. Todo foi en ton súper paternalista, coma se acabase de asasinar a alguén. Saín de Urxencias súper shockeado, conteille á persoa que me acompañaba o que pasou, el enfadouse un montón, calmámonos e a el ocorréuselle a idea de ir a Quérote+, o centro de saúde sexual da Xunta”. En todo momento, Mauro estaba condicionado polas 72 horas de marxe para que o tratamento sexa efectivo.
“Alí [en Quérote+] comentei o que acababa de acontecer en Urxencias e a rapaza que me atendeu dixóme que era imperdoable porque, despois dunha práctica de risco, o protocolo estipulado é darme a postexposición e facer unha proba do VIH. Moi amablemente, faloulle ao médico de Infecciosas, doume o seu número e díxome que fora directamente alí, sen pasar por Urxencias. Fixen iso e alí tratáronme xenial: déronme a postexposición, fixéronme as análises e todo xenial. Non era tan difícil [ri]”, resume o protagonista do relato.
A súa situación non é illada. A Enquisa europea on-line para homes que teñen sexo con homes (EMIS-2017) recolle, precisamente, a imposibilidade para acceder á profilaxe posexposición en moitos casos. Entre as persoas diagnosticadas de VIH, o máis habitual foi non poder conseguila: un 56,2 % atopouse nesta situación. Por outra banda, un 38,4 % tomouna mínimo unha vez. De entre as persoas que nunca recibiran un diagnóstico de VIH, un 37,8 % —máis dunha terceira parte— non puido conseguila, un 53,9 % tomárona polo menos unha vez e un 7,3 % decidiu non tomala.
Este informe sobre hábitos de saúde sexual tamén recolle barreiras de información á relación á PPE e á profilaxe preexposición (PrEP): máis da terceira parte dos homes non oíran nunca falar da PPE (36,4%) ou da PrEP (33,8%), e preto da metade non confiaba en poder acceder á PPE en caso de precisala (42%). Ben é certo que, a falta da celebración dunha nova enquisa, esta última EMIS realizouse dous anos antes da introducción da PrEP no Sistema Nacional de Saúde.
En consecuencia, o documento alenta a “promover e eliminar barreiras de acceso aos servicios de prevención combinada, como a PEP, a PrEP e o acceso temperá ao tratamento para aumentar o impactos dos programas na reducción da incidencia do VIH”.
“Cando fun a pedir a PrEP, a doutora rexistrou como tratamento na consulta dese día ‘usar condón’”
Cando Javier (Santiago de Compostela, 36 anos) foi a pedir a PrEP en verán do 2021, atendeulle unha médica substituta. En lugar de proceder a posible derivación en función dos protocolos establecidos, a súa resposta atendeu a prexuízos relacionados cos potenciais usuarios do tratamento. “A doutora púxose feita unha furia. Empezou a dicirme que se era un promiscuo, que non tiña vergoña, que ía pillar todas as ITS do mundo, que parecía mentira que con 34 anos fixese esas cousas, que non teño cabeza, que se eu fose o seu irmán daríame unha labazada…”. Este mozo non puido contestar do impacto que causaron estas palabras: “A día de hoxe respóndenme así e leva unha contestación”.
Intentouno unha segunda vez: nesta ocasión, falando co seu médico habitual unha vez xa finalizara o seu período de vacacións. Desta oportunidade, a barreira coa que se encontrou foi co descoñecemento. “O meu médico nin sequera sabía de que lle estaba falando”. Foi o profesional quen lle fixo preguntas a Javier sobre o tratamento e os protocolos e non ao revés.
Puido acceder por unha cuestión de sorte: un amigo seu traballa no CHUS e pediu a cita que, naquel momento, non era posible conseguir de forma directa con este servizo polos protocolos da covid-19. A porta de entrada —obstruída para Javier— era Atención Primaria. O doutor que lle atendeu atopouse con que no seu historial clínico aparecía ‘usar condón’ como tratamento tras a consulta coa médica substituta. Estrañado, preguntoulle por isto ao mozo: “Expliqueille todo o que me pasaba, quedou flipando e pediume perdón. Non é a súa culpa nin moito menos, pero é de agradecer”.
Os profesionais das unidades de procesos infecciosos e as asociacións orientadas a asistencia en materia de VIH son coñecedores desta situación. Así o certifica Pablo Barrio, psicólogo en CASA Ourense (Apoyo Positivo): “Chégame xente que di: ‘Fun a Primaria e o médico díxome que o que teño que facer é utilizar o condón e que me deixe de tonterías’. Moitas veces temos un acceso claro, pero se a primeira porta se pecha, pois…”. Servizos como o deste centro están en contacto cos hospitais para colaborar no acceso á PrEP.
“Dicir que son lesbiana é a maneira máis básica de que os médicos entendan que non hai posibilidades de embarazo”
Gonza M. Fontán (Vigo, 25 anos) sentiuse obrigada a saír do armario en consultas médicas para atallar situacións nas que foi cuestionada sobre a súa imposibilidade de estar embarazada. “Para min non supón ningún problema, pero hai xente para á que o pode supor. Dicir que son lesbiana é a maneira básica é sinxela de que os médicos entendan que non hai posibilidades de embarazo. Esta foi a causa máis común de comentarios incómodos ou ter que saír do armario na consulta que eu atopei na Atención Primaria ao acudir por algunha doenza, mareos ou problemas coa regra”, explica esta moza.
Unha desas veces preguntáronlle tres veces se estaba segura de que non estaba embarazada, cando ela xa adoita ser “moi tallante” neste tipo de situacións. Así o lembra: “Unha doutora díxome: ‘Ás veces pensamos que non hai posibilidade ningunha de estar embarazada e en realidade a hai’. Rematei dicíndolle: ‘Non hai ningunha porque só me acostei con mulleres’. Iso non ten por que significar que non haxa posibilidades, pero é a maneira máis rápida de que me entendan”.
“Enfróstate a un momento non que non sofres unha violencia como tal, pero hai segundos de titubeo e varios ‘ay’ encadeados. Sempre hai unha reacción incómoda, por iso se sinte como un outing ou como unha saída forzada máis que darlle un dato á medica que quizais en determinadas situacións podería ser necesario. Eu me pregunto se antes de que che pregunten varias veces se estás segura da primeira resposta que das, non habería outra serie de cousas polas que preguntar”. Gonza interprétao “como misoxonia pura e dura e infantilización”.
Esta situación viviuna en numerosas ocasións debido a que, por causa de doenzas, tivo que acudir aos servizos de Atención Primaria, xinecoloxía e obstetricia con frecuencia. Nunha cita neste último, a matrona que lle atendeu preguntoulle igualmente se estaba embarazada. A súa reacción á resposta de Gonza —en relación á súa relación con outras mulleres cis— foi diferente desta ocasión. “Se a nosotros que máis nos dá, iso é decisión de cada quen”, díxolle nun primeiro momento para o alivio inicial da paciente.
Non obstante, o discurso da profesional sanitaria continuou: “Se ti non obrigas a ninguén a ser nada, a min que máis me dá. Porque ti non obrigas a ningunha muller a acostarse contigo, non?”. “Isto vén a ser preguntarme se eu violara a outra muller”, clarifica Gonza, abraiada por este comentario. Non foi o único xuízo de valor que emitiu a profesional, pois tamén lle fixo saber que non estaba “de acordo coa palabra ‘lesbiana’”.
A protagonista do relato fai unha avaliación sobre a percepción destas violencias integradas: “Ti non podes poñer unha reclamación por que alguén titubee quince segundos despois de que digas que eres lesbiana. Son cousas ás que a xente queer estamos acostumadas a experimentar e en seguida detectamos porque temos un sistema instalado que detecta calquera mínima vacilación. Ti non podes facer unha reclamación e que sirva para algo porque non é unha violencia tan forte coa que non pareza que estás esaxerando”.
A saúde sexual en mulleres sáficas
Esta moza percibe unha falta de información sobre prevención de ITS no caso das mulleres sáficas cis —e estendido a tódalas persoas con vaxina que teñen relacións con outras cos mesmos xenitais—. Percibiuno a primeira vez que acudiu ao servizo de Xinecoloxía para unha citoloxía: “Cando se me preguntou se utilizaba métodos anticonceptivos, dixen desinformada que non os necesitaba. A mesma palabra o di. Ata o momento só me acostara con persoas con vaxina, así que evitar a concepción non era algo que precisara”. Sobre saúde sexual, non recibiu ningunha información por parte da xinecóloga. Non obstante, a auxiliar que a acompañaba si a advertiu do risco de ITS co emprego de xoguetes e recomendoulle que os lavara entre usos.
Esa falta de información tamén a notificou en Atención Primaria cando acudiu á consulta por unha candidiase: “Ata que eu non lle preguntei especificamente ao médico non me advertiu de que podía contaxiar á miña parella tendo vaxina”. No momento no que a infección persistiu, insistiu en saber cal era o procedemento a seguir e deulle unha pastilla para a súa parella sexual daquel momento.
“Eu cheguei á información tras ir especializándome e por curiosidade propia tras deixar unha relación longa e monógama. ‘Agora que? Como podo asegurarme’. Non creo que haxa unha maldade consciente en non darnos esta información, senón un silencio arredor da nosa sexualidade”, reflexiona Gonza, que non culpa individualmente aos profesionais que a atenderon, senón as eivas que existen dentro do sistema.
O método máis estendido é a barreira bucal de látex, que usan entre a boca e a vaxina durante o sexo oral. “Non pode ser que, en séculos de sexo oral, non exista algo mellor que iso. Ademais de incómodas e son pouco pensadas para un contexto erótico, os prezos son desorbitados e non se atopan no supermercado”, percibe Gonza en comparación co preservativo, do que existen múltiples variacións para favorecer o gozo.
@vulvarnes creou un método que, para esta moza, si ten en conta o erotismo, a sensualidade e ter sexo de forma cómoda. Con todo, segue sendo unha iniciativa “nun sistema que non nos informa disto e cuxos prezo son altos porque hai que pagar o envío desde Latinoamérica”.
“Unha doutora díxome que era tontería vacinarme do VPH porque, se xa estaba infectado, para que ía facelo”
Recopilamos un último testemuño que, se ben non recolle propiamente homofobia implícita, completa un retrato sobre o tratamento das ITS na consulta e as eivas de información entre servizos. En verán de 2021, Gabriel (Ourense, 24 anos) percibe que “algo non vai ben” na zona do ano. Como é setembro, a súa doutora está de vacacións e hai unha substítuta no seu lugar, que identifica que se trataba do virus do papiloma humano (VPH). “O trato foi digamos agresivo ou pouco respectuoso”, asegura o paciente. Lembra unha das frases que escoitou durante unha consulta: “Mándoche unha análise porque se tes isto, que non terás?”.
Gabriel comunicoulle que tiña parella estable e preguntoulle se debería comentarlle esta situación. Ela respondeulle: “Fai o que queiras porque a xente de hoxe en día facedes o que vos dá a gana”. Comezou co tratamento que lle recetou e resultou ser “demasiado agresivo”, polo que lle fixo ferida e se estendeu a infección. Esta foi a primeira das complicacións que lle obrigaron a visitar a máis dun médico durante todo o proceso; tamén a través de consultas privadas.
Durante este tempo, Gabriel informouse de que podía pedir a vacina do VPH. Este tratamento preventivo —ademais de estar incluído de vacinación infantil das rapazas e estar recomendado para todas as mulleres— suxírese para outros grupos como son os homes que teñen sexo con homes, como é o caso de Gabriel. “Chamei ao centro de saúde e a doutora díxome que era tontería porque, se xa estaba infectado, para que me ía a vacinar”, rememora.
O papiloma estendeuse ata dentro e, ata que chegou o momento da cita co especialista, non o sabía. Na unidade de procesos infecciosos, a propósito da vacina, o doutor díxolle que recomendar non vacinarse “era unha soberana tontería”. A vacina está recomendada igualmente en persoas que presentan a infección para evitar posibles futuros contaxios. “En Atención Primaria, a xente que me atendeu foi agresiva e desinformada porque ti non lle podes dicir a un paciente para que se vai vacinar”, valora este rapaz ourensán.
Debido á mala praxe da doutora substituta, aparte de ter que rotar de médico en médico, tivo que someterse a unha cirurxía “porque a infección chegou ata o interior e era necesaria unha operación para extirpar os condilomas”. “Por unha mala xestión e falta de coñecemento e sensibilidade sometinme a unha operación que preferia evitar”, valora este mozo dous anos e medio despois.
Unha conversa pendente
Tras varias buscas en internet de episodios de discriminación en consultas médicas, só din cunha nova de El País publicada en 2014, hai dez anos: “Una joven denuncia a un médico de Torremolinos por trato homófobo”. Tamén sucedeu nun ambulatorio, onde o médico calificou de “antinatura” a relación da paciente coa súa parella, que estaba presente na consulta. Nesta ocasión, o motivo era unha dor de costas e a violencia experimentada, máis explícita que as recollidas na newsletter —e, por tanto, dentro dos termos que se entende como denunciable—.
No podcast Menudo Cuadro recolleron dunha forma orgánica o que esta carta vén a denunciar. No episodio publicado con motivo do Orgullo en xullo do 2022, os presentadores introducen o bloque en relación á discriminación, precisamente, cunha situación vivida nunha consulta de Atención Primaria.
“Eu, por exemplo, sufro discriminación cando vou ao médico. Eu estou casado e teño só unha parella sexual desde hai dez anos. Non teño relacións de risco con ninguén. Contestando a estas tres preguntas, pídenme unha seroloxía completa contra a miña vontade. Por que? Porque teño pluma e nótase que son maricón”, reclama un dos presentadores deste espazo, David Insua.
David Andújar, o copresentador deste espazo online, apoia cunha vivencia similar o relato do seu compañeiro: “Exactamente o mesmo. Eu iba porque me cagaba viva. Unha intoleración á lactosa? Nada, unha seroloxía completa”. “O meu marido, que ten cero pluma, nada, cero”, responde de volta Insua.
Entre os homes que teñen sexo con homes, adoita aparecer habitualmente unha asociación inconsciente e automática coa posibilidade de ter unha ITS, tanto por parte dos médicos como as propias persoas que o experimentan. Pregúntolle a Mauro por esta cuestión: “Non caio en ningunha experiencia co médico na que se asumise que ‘x’ doenza estivese relacionada coa ITS. O máis similar é que, cando pido realizar as probas de ITS e están máis reticentes a facermas, a miña estratexia é directamente dicir que son HSH e que levo seis meses sen facermas. Isto é en resposta a pregunta de por que realizalas. A reticencia que vía antes se desvanece completamente en canto lles digo que teño sexo con outros homes”.
Por outra banda, a asociación en relación ás mulleres sáficas é a contraria. No seu caso, bórrase abosulatemente toda cuestión de saúde sexual. “Cando lle dis a un médico ou médica que eres lesbiana, asume que só te acostas con mulleres cis e que todas as mulleres coas que te acostas son lesbianas. Hai unha asociación arcaica na que a penetración vaxinal pertence á heterosexualidade, a penetración anal á homosexualidade masculina e o sexo oral e a masturbación, á homosexualidade feminina”, recolle Gonza.
Esta carta é un primeiro achegamento a unha cuestión que pretende abrir conversas pendentes, das que aínda falta por escoitar e falar. A crítica non pretende sinxelamente personalizar nos profesionais que atenderon ás persoas que comparten aquí o seu relato, senón nun sistema construído no rexeitamento ás formais plurais de vivir a sexualidade e carente de recursos para abordalas dentro do sistema sanitario.
Son consciente de que, dentro dos testemuños recollidos, faltan perspectivas que inclúan ás persoas migrantes ou ás persoas trans. Por iso, se queres dar un testemuño en relación a este tema ou outros relativos con saúde sexual, agradezo que escribas á conta de Instagram @tamencontamos ou ao mail tamencontamos@gmail.com.
Tamén Contamos continúa as súas andanzas a través do seu perfil de Instagram (@tamencontamos). E se isto non estás lendo dende a túa bandeixa de entrada, subscríbete dende Substack 😊 Moitas grazas!
 | A guest post by
|